SOMALILAND FORUM
www.somalilandforum.com
|
Haatuf, issue35, Feb.10, 2002
Telephone 252-225-3783, 252-828-3783
E-mail: haatufnews@hotmail.com
Wefti ka socda Xafiisk Arrimaha
Dibadda iyo Barwaaqa Sooranka Ingiriiska oo
shalay ka dhoofay dalka
Harg (Haatuf): Mr. Philip Batson oo madax ka ah Qaybta Geeska Afrika ee
waaxda Xafiiska Arrimaha Dibadda iyo Barwaaqa Sooranka u qaabilsan Afrika,
ayaa shalay ka ambabaxay Hargeysa, kadib markuu soo gebagebeeyay booqasho
shaqo oo uu muddo saddex maalmood ah ku joogay dalka.
Mr. Baston, waxa baaqashadiisa ku weheliyey Mr. Owen Richards oo ah
ku-xigeenka Xoghayaha Arrimaha Siyaasadda u qaabilsan Safaradda Biritayn ku
leedahay Addis Ababa, oo isagu weli ku sugan Hargeysa.
Mr. Baston iyo weftigiisu oo soo gaadhay Khamiistii aynu soo dhaafnay, waxa
intii uu dalka joogay kulamo la yeeshay Madaxda hayadaha dawladda, ururada
bulshada madaniga ah, axsaabta Siyaasadda iyo dadka dhalashada Ingiriiska
haysta ee dalka jooga. Waxana uu ugu dambayntii shalay weftigu kulan iyo
wada xaajood kula yeeshay Qasriga Madaxtooyadda Madaxweynaha Somaliland,
Mud. Maxamed X. Ibraahim Cigaal.
Si rasmi ah daboolka loogama qaadin ujeedadda booqashada weftiga iyo
arrimaha ay ka wada hadleen Madaxweyne Cigaal. Hase yeeshee, Madaxa weftiga
Mr. Philip Batson oo shalay intii aanu dalka ka dhoofin Madaarka ugu waramay
Weriyayaal ka tirsan Wargeysyada Haatuf iyo The Somaliland Times, ayaa
sheegay in booqashadiisu ay ahayd mid xaqiiqo raadis ah oo ay ugu kuur
gelayeen, kuna indha-indhaynayeen xaaladda dhabta ah ee Somaliland ku sugan
tahay.
Mr. Batson oo ka jawaabayey suaal ku saabsanayd in dad badan oo reer
Somaliland ahi ay ku dhalliilaan dawladda Biritayn oo dalkan xukumi jirtay
Cahdigii gumaysiga, isla markaana dadka Somaliland ay la dagaal-galeen
Ingiriiska dagaalkii labaad ee dunida, waxa uu yidhi; Waa run, Somaliland
iyo Biritayn waxa ka dhexeeya xidhiidh taariikhi ah oo soo taxnaa boqol
sannadood in ka badan, xidhiidhkaasina waa mid ilaa maanta jira, taas baana
keentay booqashadan maanta halkan aanu ku joogno.Waxana uu qiray in dadka
reer Somaliland u hiiliyeen Biritayn dagaalkii labaad.
Mr. Batson, isaga oo ka jawaabaya suaal laga weydiiyey waxyaabihii uu kala
kulmay iyo aragtidii uu ka qaatay Somaliland intii uu joogay, waxa uu yidhi:
Sannad ayaa hadda laga joogaa markii iigu dambeysey ee aan Somaliland
imaado, waxayna iila muuqata meel xasiloon oo nabadii ka jirto, dadkuna isku
kalsoon yahay oo ay ku dedaalayaan sidii ay u soo celin lahaayeen noloshii
caadiga ahayd iyo horumarinta danahooda.
Waxa kale oo ay Weriyayaashu weydiiyeen Mr. Batson, sida dawladda Biritayn
waxa u gala qaban karto Somaliland, sidii xal loogu heli lahaa xayiraadda
ilaa iyo hadda saaran xoolihii noolaa ee Somaliland u dhoofin jirtay dalka
Sucuudi Carabiya oo Boqortooyada dalkaasi joojisay September, 2000. Waxa uu
ku jawaabay oo uu sheegay in goaaminta arrintaas aanu isagu awood u lahayn,
balse waxaan ogahay ayuu yidhi; In dawladda Biritayn ay dareensan tahay
saamaynta dhibaatada leh ee ay ku keentay xayiraaddaasi, xoolo-dhaqatada
Somaliland iyo kuwa mandaqaddaba. Waxana uu intaas ku daray; Waxaanuse
kollay ka tashan doonnaa sidii aan Somaliland iyo Gobolkaba aanu wax ugala
qaban lahayn dhibaatada kaga timi xayiraadda xoolaha.
Waxbadso wax beel bay dhashaa
Mudane Aadan Jaamac Saxar, Golaha Wakiillada
Dadweynaha reer Somaliland waxaa hore u ragaadiyey sicir-barar, maalin kasta
si xun kor u kiciya dhammaan nolosha. Sicir bararka waxaa cir bixiyay
lacagta Qaranka ee mar walba inta la iska soo daabaco si indho laaan ah
suuqa ugu fatahda. Tusaale haddii aan soo qaato, waxaa inagaga filan shaxdan
heerarka bararka muujinaaya.
Taariikh Sl.Sh. per USD
25/7/95 50.00
25/10/5 80.00
30/10/95 280.00
4/11/95 300.00
12/11/95 310.00
13/5/96 1,400.00
31/7/96 1,550.00
31/8/97 2,800.00
31/10/97 4,000.00
31/12/2000 4,450.00
31/5/2001 6,150.00
31/8/2001 7,150.00
20/9/2001 7,500.00
31/9/2001 & wixii ka dambeeyay 7,100.00
Dadweynaha reer Somaliland 50% in lagu qiyaasay ayaan dheri dab saarin,
intooda badanina waxa ku nool yihiin shaxaad ka dhigan Nin qadhaab hela Nin
iskaba qada hala qarafsado. Iyadoo marxaladdan xun lagu jiro, ayaa waxaa af
kala qaad iyo fajac noqday cashuurtii ayaa kor loo qaaday 65%, kor u
qaadkaas cashuurtu waxay dusha ka fuulaysaa dadweynaha awelba nolosha adag
ku jirey, waayo, waa Cashuur dadban (Indirect Taxation), ninka ganacsatada
ahna waxba yeeli mayso, wuxuuna kor saarayaa qiimihii hore ee uu wax ku gadi
jiray.
Dadweynow, haddii aynu iskaba yeeli lahayn Xukuumaddu sharci ma u haysaa
heerka cashuurta lagu bedelo? Qodobka 13aad faqradiisa koowaad ee dastuurku
waxay ina faraysaa in aan Cashuur la qaadi karin haddaan xeer jideyn.
Qodobka 13aad faqradiisa 2aadna, waxay ina faraysaa curinta iyo wax ka
bedelka cashuuraha waa in xeer jideeyo.
Waxaa la yaab leh xeerkaasu mee? Macquul ma aha wax la qaadan karona ma ahaa
shaygii halkiisa Doollar ku qiimaysnaa 2500/= Sl.Sh, mar qudha waxaa loo
boodsiiyey 7,000 (Toddoba kun).
Isbedel dhaqaalaha ku dhacay dalka Argentiin, afar Madaxweyne ayaa muddo yar
iska daba daatay, dalka Maraykanka wakhtigii dhaqaale burburka (Great
Depression), ee 193aadkii waxaa lagu riday dawladii The more you increase
the taxes the less you collect. Waxaanu xukuumadda ugu baaqaynaa inay
korodhsiimadan cashuurta ka noqoto sida ugu dhakhsaha badan (The sooner, the
better). Xukuumadaha dadweynahooda u daneeyaa, daryeelkoodana ka shaqeeyaa
waxay hoos u dhigaan cashuurta. Mr. Bush, wuxuu ku guulaystay markuu
ololihiisii ku ballan qaaday inuu cashuurta dhimi doono.
Md. Aadan Jaamac Saxar
Hargeysa TV labaad ayay u baahan tahay
Hargeysa oo ah Caasimadda dalka Somaliland oo Shacbiga ku nooli uu imika aad
u badan yahay, Tilifayshinka hadda jirana la sameeyay sannadkii 1997kii,
kaas oo dalku u baahnaa run ahaantii wax badana uu u soo kordhiyay, ahna
meelaha laga eego horumarka dalka, way ku ammaanan yihiin dadkii Fikradaasi
lahaa ee hindisay, Madaxda iyo kuwa la shaqeeyaana aad ayay u ammaanan
yihiin.
Haddaba, waxa jirta dhalliilo badan oo ilaa maanta ka muuqda TV-ga Hargeysa,
una baahan wax ka qabasho iyo toosin. Taas oo aan dhawr jeer oo horana
fikrad iyo tallaba ka dhiibtay, anigoo ku faafiyay Joornaalada, talladaydana
waxa weeyaan tii saddexaad een arrintan ka bixiyo. Waxaana ka mid ah:
1. Habeenka Jimcaha, waxaad saartaan Riwaayado reer Jabuuti ah ood mid
walba Toban jeer ku soo celiseen, waxa haboon in aad ku bedeshaan Riwaayadaha
Wadaniga ah ood isku taxalujisaan sidaad u soo heli lahaydeen Cajaladahooda,
soona ururisaan. Mida kale Cajaladaha Muxaadarooyinka Diiniga ah sida kuwa
uu duubay Mustafe Xaaji Ismaaciil iyo kuwa la midka ah oo aad soo daysan
Toddobaadkii laba ilaa saddex jeer.
2. Goob kasta oo shaqo wax soo saarkeeda, hagaajinteeda iyo sumcadeedu
waxay
ku dhisan tahay amba tayadeedu noqotaa marba sida loo raali geliyo
shaqaalaha goobtaas hawlaha ka wada.
3. Maadaama aad Janalkii 2aad ee Ciyaaraha aad siiseen TV-ga aad ka
furteen
Boorama, waa in aad Janal 2aad oo Ciyaaraha u gooniya si degdeg ah aad u
samaysaan.
4. Waa in aad Barnaamijyadiina ku soo dartaan Barnaamijka magaala joog
xumada, idinkoo kaga hadlaya dadka hab-dhaqanka xun leh ee magaalada ku soo
badanaya.
5. Soo saarayaasha barnaamijyada ee TV-ga Hargeysa, way ku mahadsan yihiin
Barnaamijyada kala ah: Xogta maanta iyo Caawa iyo Barnaamijka Hal Adayg,
Barnaamijka Daafaha Dunida, waana in wax laga bedelo barnaamijyada tayadoodu
hadda liidato, sida Haanta TV-ga iyo Rayiga dadweynaha. Warka Soomaaliga ah
oo wakhtigiisu aad u gaaban yahay intuu socdo waa in la dheereeyo sida
TV-yada Caalamiga ah, laguna soo darro wararka muuqaal ahaan meeshii u
baahanba, Weriyayaashuna ay xil iska saaraan siday wax uga soo duubi
lahaayeen magaalada gudaheeda wararka muhiimka ah, sidoo kale gobolada iyo
degmooyinkaba wararkooda oo muuqaal ah ay ka soo duubaan
6. Ma aha TV-gu inuu soo duubo oo keliya meesha ay xaflad amba Siminaar ka
jiro ee looga yeedho ee waa in ay ka war doontaan dhacdooyinka joogtada ah
ee magaalada iyo dalkaba, taas oo ay ka heli karaan dhacdooyin xiiso badan,
amba muhiim ah amba la yaab ah oo loo baahan yahay, isla markaa soo
taabanaya soona duubaya wixii fool-xumo wadanka ku ah ee ka hagaajin u
baahan iyo wixii horumar ah ee wadanka u soo kordha. Waa in aad wararka iyo
dhacdooyinka joogtada ah Ikhtiyaarkiina u raadsataan.
Haddaba, waxaan ku guubaabinayaa Ganacsatada Hargeysa in ay qaarkood isku
tagaan una sameeyaan Tilifayshan 2aad oo ay Caasimaddu aad ugu baahan tahay,
iyaguna ay ka heli doonaan dhaqaale badan, dalkana wax ugu soo kordhin
doonaan. Shacbiga laftooduna waxay helayaan in ay kala doorasho ku sameeyaan
labada TV, oo ay hadba kii wanaagsan doortaan.
Ismaaciil C/Raxmaan Cumar-xaashi, Hargeysa.
..
Cashuurta 280% La Kordhiyey Waa
Khamaar Dhaqaale
Dr. Ismaaciil I. Axmed ---
London
London (Haatuf): Dr. Ismaaciil Ibraahim Axmed oo ah aqoonyahan u dhashay
Somaliland, wakhtigana degan magaalada London ee Cariga Ingiriiska, ayaa ka
hadlay Tallaabada Cashuur-kordhinta ah ee Xukuumaddu dhawaan ku tallaabsatay
oo uu ku tilmaamay Cashuurtii ugu badnayd dunida ee maalin keliya la
kordhiyo. Dr. Ismaaciil, wuxuu cadeeyay in tallaabadan cusubi ay tahay mid
horseedi karta Khalkhal Siyaasadeed iyo burbur dhaqaale intaba.
Dr. Ismaaciil Ibraahim oo Macalin ka ah Jaamacad ku taal dalka Ingiriiska,
isla markaana ah la-taliyaha ururka IGAD ee dhinaca Cilmi-baadhista, wuxuu
qoraalkaasi ku bilaabay sidan:
Haddii ujeeddada dawladdu tahay in sida ugu dhakhso badan loo burburiyo
dhaqaalaha oo muddo yar dad aan qiyaas lahayn la shaqa tiro, cashuurta oo
maalin qudha la kordhiyo 280% waa tallaabada keliya ee la hubo in ay si
degdeg ah u keenayso khalkhal dhaqaale. Kordhintan cashuurta oo ah tii ugu
badnayd ee maalin qudha waddan nabad ah lagu soo rogo, waxay si toos ah u
taabansayaa nolosha iyo dhaqaalaha 3.5 milyan oo reer Somaliland ah.
Arrintani waxay kusoo beegantay wakhti isbedello muhiim ah oo khuseeya
cashuuruhu ay ka dhaceen Jabuuti iyo Puntland oo ganacsiga kula tartama
Somaliland. Jabuuti waxay todobaadkii hore ku dhawaaqday in tacaariifta
badeecadaha intooda badan oo ahaan jirey 35% imika laga dhigay ilaa 10%,
halka kii Somaliland ee ahaan jiray ilaa 10% imika laga dhigay 35%. Sidoo
kale waxaa Puntland la joojiyey gebi ahaanba cashuurihii laga qaadi jiray
ganacsiga isbedelladii dhowaan ka dhacay dartood.
Waxyaalaha ka dhalan kara tallaabadan waxaa ka mid ah: (1) in badiba
ganacsigu u wareego Puntland iyo gobollada kale ee Soomaaliya oo aan wax
cashuur ah la bixin, halkaana ay ku shaqo waayaan dad badan oo ka xoogsan
jirey ganacsiga; (2) in badeecadaha transit-ka ah ee Itoobiya loo
wareejiyo Puntland iyo Jabuuti oo aan cashuur ka qaadin alaabooyinka
dhaafaya, taasi oo dhalin karta in ganacsato badan oo reer Somaliland ah ay
suuqan ka baxaan; (3) in musuqa iyo laaluushku intii hore aad uga sii bato
marka dadka la weydiiyo lacag aanay awoodi karin; (4) in dhaqdhaqaaqa guud
ee ganacsiga yaraado, qiimaha shilinka Somalilandna uu hoos uga dhaco halka
uu maanta joogo marka badh ka mid ah badeecooyinkii shilinka Somaliland lagu
kala iibsadaa u wareegaan meelo laga isticmaalo lacago kale; (5) in
raashinka quutal daruuriga ah ee bariisku ugu horreeyaa uu suuqa kusii yaraado oo markaana qiimihiisu kordho in ka badan ta cashuurta.
Cashuurtani waxay khaasatan toos u taabanaysaa dadka kuwa ugu saboolsan oo
marka horeba culayska ugu badan ee cashuurtu saarraa. Nidaamkan cashuurta ee
imika jira oo ah kii laga dhaxlay taliskii Afweyne ayaa wuxuu u shaqeeyaa
qaab regressive ah oo qaybta ugu badan waxaa bixiya dadka danyarta ah,
halka dunida kale uu ka jiro nidaam progressive ah oo qaybta ugu badan ay
bixiyaan kolba dadka hantidooda iyo dakhligoodu sarreeyo. Tusaale ahaan,
qoyska saboolka ah ee wixii soo galaa inta badan ku baxaan raashin, dhamaan
cuntada ay iibsadaan sida bariiska, qamadiga, sonkorta, saliidda iyo
caana-boodhaha dibada ayaa laga keenaa oo dawladdu waxay ka qaaddaa cashuuro
gaadhaya ilaa 18%. Dadka dakhligoodu sarreeyo oo iyaga cuntadoodu u badan
tahay mid aan cashuur laga qaadin sida hilibka, subagga, caanaha xoolaha,
malabka iyo khudaarta waxaa cashuur ku soo hagaaga in ka yar 0.01% dakhliga
soo gala maaddaama adeegyada iyo badeecadaha kale ee qaaliga ah ee ay
isticmaalaan aanay dawladdu cashuurin.
Waxaa miisaaniyadda dawladda ku jirtay in mushaharooyinka ciidamada la
kordhinayo 24.2% si heerka noloshooda kor loogu qaado. Askartu waxay ka
mid yihiin qoysaska dan yarta ah ee in ka badan 80% dakhligoodu ku baxo
cunto, daawo iyo dhar dibadda laga keeno, kolkaa cashuurtan la kordhiyey waxay kharashkooda ku biirinaysaa ugu yaraan 28%. Haddaba cashuurta
tallaabadani in ay wax ka dhinto mooyaane haba yaraatee waxba uma
kordhinayso ciidamada iyo shaqaalaha kale ee dawladda toona. Haddii (sida
laga yaabo in ay dhacdo) qiimaha shilinka Somaliland hoos usii dhaco waxaa
imanaysa in lacagta loo kordhiyey wax ka badan ay ku waayaan isbedelka
sarrifka oo qudha.
Shaki kuma jiro in xukuumaddu iyada oo aan kasoo baaraandegin ay goaankan
ku dhaqaaqday. Haddaba waxa la gudboon inta aanay dhibaatooyin badani dhicin
in ay si degdeg ah wax uga bedelaan goaankan. Waxaa la gudboon in arrimaha
noocan ah aanay ku degdegin iyaga oo aan si ballaadhan oo miyir qabta u
darsin raadka uu isbedelkan oo kale ku yeelan karo qayb kasta oo dhaqaalaha
iyo nolosha dadka ka mid ah.
Maxaa u Baahan in Cashuuraha Laga Bedelo?
Haddii ay dawladdu dhab ahaan u doonayso in ay wax ka qabato dhibaatada mar
kasta taagan ee ka jirta xagga cashuuraha iyo kharashka dawladda, looma
baahna in cashuurta 280% la kordhiyo ee waxa loo baahan yahay in lagu
dhaqaaqo tallaabooyin ay ka mid yihiin:
(1) Musuqa iyo xatooyada oo wax laga qabto. Qiimaha badeecadaha dibadda laga
soo dejiyey sannadkii 2001 oo aanu ku jirin qaadku waxaa lagu qiyaasay in ka badan $650 milyan. Haddii 5% cashuur ah laga qaado, waxaa khasnadda dawladda
kusoo xeroon lahaa $32.5 milyan, taasi oo saddex laab uga badan lacagihii
rasmi ahaan dawladda ugasoo xarooday kastamada. Haddaba cashuurta la
kordhinayaa waxa keliya ee ay dan u tahay dadkii horeba u lunsan jiray
cashuurta iyo ganacsato yar oo dawladda ku xidhan oo ay iyaga ku baaqato
lacago badan oo cashuur ahi.
(2) In si weyn wax looga bedelo qaabka ay cashuuruhu u dejisan yihiin.
Waddamada la midka ah Somaliland in ka yar 40% ayaa cashuurahooda kasoo
xerooda kastamada oo ganacsiga dibadda laga qaadaa. Inta kale waa cashuuraha
berriga oo la saaro dakhliga dadka, shirkadaha, hantida ma-guurtada ah iyo
iibka alaabooyinka iyo adeegyada dalka gudihiisa. Somaliland in ka badan 95%
dakhliga dawladdu wuxuu kasoo xeroodaa cashuur toos loo saaro ganacsiga
debedda. Sida daraasad uu Bangiga Adduunku sameeyey ay sheegayso sannadihii
80-nadii Soomaaliya waxay ahayd dalka keliya ee cashuurahooda 95% kasoo
xeroon jireen kastamada. Ujeeddada ay dawladdii Afweyne ka lahayd waxay
ahayd in lagu curyaamiyo ganacsigii dibadda ee ay dadka reer Somaliland la
lahaayeen adduunka. Waa maxay ujeedadda dawladdeennu?
(3) In cashuuraha laga qaado raashinka daruuriga ah gebi ahaanba la joojiyo.
Nidaamkan jira waxaa ka dhashay in maanta qoysaska dalka ugu liita ee ku nool wax ka yar hal doollar maalintii ay dawladdu ka qaaddo in ka badan 20%
dakhliga bishii soo gala. Shakhsiyaadka iyo shirkadaha dalka gudihiisa ka
shaqeysta ee aan iyagu dibadda waxba toos ugala soo degin ma jiraan wax
cashuur ah oo laga qaado. Hayadda ama shirkadda bishii bixisa biil telefoon
oo gaadhaya ilaa $10,000 ayaa nidaamkani ogol yahay in aanay wax cashuur ah
bixin. Sidoo kale waa in la yareeyo ama la joojiyo cashuuraha tooska ah ee
laga qaado waxbarashada, daawooyinka, qalabka warshadaha dalka iyo kuwa
beeraha.
(4) In dawladdu ogolaato in dadkeedu la xisaabtami karaan oo aan dakhliga
iyo kharashka dawladda loo dhigin sidii ay yihiin Sir Qaran oo kale.
Dawladda waxaa looga baahan yahay in ay si toos ah uga jawaabaan suaalaha
ku saabsan xisaabaha dawladda. Dakhliga soo galaa ma aha mid deeq ah oo lagu
caawiyey ee waa cashuur dadka toos looga qaadey. Qof kasta oo cashuur
bixiyaa xaq dastuuri ah ayuu u leeyahay in uu ogaado xoolaha dadka laga
ururiyaa sida ay u baxaan. Iyada oo imika ay jiraan dareen ah in lacagihii
ummadda lagu takri falay oo ay dawladdu ku maalgelisay xisbiga UDUB, waxaa
loo baahnaa in dadka xisaab cad loo soo bandhigo.
(5) In degdeg wax looga qabto kharash bararka ka jira wasaaradaha dawladda.
Shay kasta oo dawladdu iibsato waxaa qiimisa la kordhiyaa ilaa 10 jeer.
Gaadhiga suuqa Hargeysa ka jooga $2,000 waxay dawladdu siisaataa in ka badan
$10,000. Kombiyuutarka suuqa ka jooga $700 wasaaraduhu waxay ku iibsadaan
ilaa $4,000. Miiska iyo kurisiga suuqa ka jooga $120, dawladdu waxay ka
bixisaa $1,400. Khadka printer-ka ee suuqa ka jooga $27, dawladdu waxay ku
iibsataa in ka badan $100. In kasta oo aanay safarro dhaadheer dawladdu u
bixin, shidaalka ku baxa wasaaradaha sannadkii waxay lacagtiisu dib u dhisi
lahayd waddooyinka dalka oo dhan.
.
Afrika: Cilladda Hoggaaminta iyo Hootada sita
Marka aad indhaha qac ku siisid map-ka qaaradda Afrika waxa markiiba ku soo
dhacaya maskaxda: gumaysigii halgankii Pan-Africanism, sannadka Afrika
raadaynta dagaalka qaboobaa, xukun militari, qaxootinimada, faqriga ka jooga
qaarada hodanka iyo ururada badan ee ka jira Afrika ee hootada ku sifoobay;
sida OAU-da loo beddalay AU, IGAD iyo qaar badan oo kale.
Halgankii dhiidhiga Pan-Africanism ee bilowga qarnigii 20aad ee Afrika, waxa
sees adag iyo hooyo u ah aqoonyahanadii saanmadoobaha ahaa ee aasaasay 1910.
waa berigii ugu horreeyay ee dhiidhiga Afrika u gaadho xor iyo nolol taam ah, laakiin cabudh ku yimid. Waxay ahayd riyo halgan , himilooyin, wacyigelin iyo midayn oo kala ah:
Iska rogida heeryada gumaysiga.
Xorriyadda, Xaqsoor, sharafta dadka, siyaasadda, dhaqaalaha masiirka iyo
dhaqanka ee Afrika. Wadaaga iyo midaynta khayraadka qaarada.
Pan-Africanism, waxay xambaarsanayd in ummadaha qaaradda Afrika ay
hab-dhaqan wadaag siyaasadeed iyo dhaqaale samaystaan. Sida awgeed wadano
badan ayaa ka dhiidhiyay heeryadii gumaysiga. Afrika way ku kala horaysay
dhiidhiga. Waddada, sida badan loo maray gobonimada waddanada Afrika waxay
ahayd habka xisbiyada badan oo ahaa dhaqan siyaasadeed oo ku cusub.
Waxay Afriki reentaba sannadka 1960-kii, waxa lagu magacaabay in uu noqdo
sannadkii Afrika, waxa la tuuray heeryadii gumaysiga, waayo waqtigaasi
waxa aad u sarreeyay xumaha xaraaradda dagaalka qabow.
Madaxdii dawladaha Afrika ayaa ku dhaqaaqay xoojinta himilooyinka falsafadda
Pan-Africanism.
Sidaa awgeed waxa xaqiiqo noqday in la aasaasay urur qaaradedka Afrika ee
OAU-da (Organization of African Unity) sannadkii 1963 bishii May oo
xarunteedu tahay Addis-Ababa Ethiopia. OAU-da waxa loo sameeyay Jartarka
dhaxalgal ah oo ay ku bilaabeen 38 dawladood oo madaxweyneyaashoodu
saxeexeen 1963-kii.
Hadddaba maxaa u sabab noqday hootonimada OAU-da 40-kii sano ee ay jirtay?
Jawaabta ka hor, imisa urur-qaaradeed caalamiya iyo urur-goboleed ayaa
Afrika laga sameeyay oo saamayn dhinacyo badan ku yeeshay arrimaha umadaha
Afrika 40-kii sano ee u dambeeyay?
Urur-qaaradeed kaliya ayaa ka jira qaarada Afrika oo ah OAU. Laakiin waxa
OAU-da lagu sameeyay dib-u-habayn.
Xaajadda dib-u-habaynta waxa muddo badan foolanaayay madaxweyne Mucamar
Al-qadaafi, kadib markii uu Qadaafi ka quustay ururka Carbeed [Arab League].
OAU-da waxa magaceedii hore loo beddalay (All Africa Union) sannadkii 2000.
Haddaba maxaa saldhig u noqday OAU/AU hootonimada dhinac kasta?
Ururada caalamiga ah ee dawladaha Afrikaanka ah intooda badan waxaan si cad
daaha looga qaadin inay yihiin carqaladaha fulinta Jaatarka OAU-da.
Ururadaasi caalamiga ah si dadban iyo si toos ah ayay u naafeeyeen habka
dhaqan-siyaasadeed, dhaqaale, xalinta iyo nabadaynta dhammaan dawladaha
qaaradda Afrika.
Ururadaasi waxay xambaarsan yihiin siyaasado, aragtiyo iyo himilooyin aad u
kala duwan oo ku salaysan danaha gaarka ah ee dawladaha Yurub iyo Carbeed
iyo kala ilaalinta midnimada awooda siyaasada iyo diblomaasiyadda ee dawrka
quwadaysan ee ay dawladaha Afrika ka ciyaari karaan xaajooyinka caalamka.
Ururada waxa ka mid ah: Barwaaqo-sooranka [Commonwealth] Anglo-phone,
Franco-phone, Arab League, Ururka islaamka iyo ururka dhexdhexaadka
(Non-alignment organization) iyo UNO.
Sidaasi oo kale OAU-da xeerarka dhaxalgalka ahee ku xardhan waxa dabarka jiq
ku siiyay oo naafeeyay fulinta iyo rumaynta wacadkii qaaradeed ee ku xusan
jaatarka OAU-da.
Arrimahan iyo ururadan goboleed [Sub-regional] ee la sameeyay sanadihii
dagaalka qabow [Cold-war]. Dawladaha Afrika ee abuuray ururadaasi waxa
hoosmaray garashada iyo fahamka ujeedooyinka dabin-qoolka ku ah midnimada
codka, mawqifka iyo aragtida dawladaha Afrika, oo waxa is daboolay
baahiyooyinka gaagaaban (short range) hoggaamiyeyaasha mucangaga ku ah
cadaadinta dadkooda inuu helo mucaawino joogta ah iyo baahida iyo danaha
dawladaha waaweyn.
Urur-goboleedyada ka dhisan qaaradda Afrika waxa a mid ah:
IGAD
SADC (South African Development Community)
EAEM (East African Economic Market)
ECAWAS (Economic Community West African)
Haddaba ururada goboleed ee Afrika ma waafaqsan yihiin hab-dhaqanka
siyaasadeed (Character) ay u maareeyaan xaajooyinka qarada weyn ee Afrika?
Himilooyinkii iyo ujeedooyinka ku xardhan jaatarkii OAU waxa sun iyo waabay
xaqiijintooda ku noqday arrimahan soo socda:
Isku Milanka hoggaamiyeyaasha xaq u dirirka ahaa iyo kuwa madaxda ahaa ee
shisheeye kursiga dhigtay si uu u fuliyo oo keliya danta dawladaha iyo
shirkadaha shisheeye sida Mabuto Seseko.
dagaalkii qaboobaa ee ka dhexeeyay Shuuciyada iyo Hantigoosiga ayaa kala
qoqobay midaynta codka iyo habdhaqanka siyaasadeed iyo khilaafka madaxda
Afrika oo ku haftay sida loo caawinayo jabhadaha Afrika ee xoraynaayay
dalalkooda.
mucaawinooyinkii sida daadka ugu soo shubmi jiray baananka dawladaha
curdinka ahaa ayaa kala qaybiyay dawlad kasta iyo shacbi kasta. Taasina
waxay abuurtay inay dawlado badani isku beddelaan madiidin u adeega
dawladaha.
La soco. (Cumar Aadan Cawaale), Hargeysa.