Haatuf News

Home | Contact Us | Links |  Archives

Wasiirka Qorsheynta Oo Caalamka Ugu Baaqay In Aan Deeqaha Somaliland Lagu Xidhin Khilaafka U Dhexeeya Kooxaha Somaaliya Isku Haya

Dhul Ku Yaalla Boorama Oo Mar Kale Dhaliyey
Iska Hor Imaad Hubaysan

ASLI INTERNET

Qaybtii 5aad: Taariikh Nololeedkii Xirsi Bahal Ma-Xumaade
Warbixinno Ku Saabsan Cilmi-Dhegoodka Geeska Afrika
Jama Musse Jama (jamamusse@tin.it) iyo Nur Xirsi Bahal

TV-Ga Gaarka Ah Ee Boorame Oo Lagu Eedeeyey
Barnaamijyo Uu Baahiyey Oo La Xidhiidha
Maxkamadaha Islaamiga Ah Ee Muqdisho

Waa In Ajandaha Lagu Soo Daro Siyaasada Arrimaha Dibada Iyo Ansixinta Heshiisyada Caalamiga Ah……....{ Md. Maxamed Jaamac Cabdi}

Xeerka Xadaynta Mushaharka Madaxweynaha Iyo Madaxweyne Ku Xigeenka Iyo Golayaashuba ……..{Md. Xamse Gaada-Weyne}

Nin Wallow-Ba Waxa Diin Kuu Noqday Xisbi Hadaanu Udub Nahayna…….{Md.Xariir Siciid Bulaale}

Hargeysa, September 3, 2006 (Haatuf) – Mudanayaasha golaha wakiilada ayaa fadhigoodii shalay dood kulul ka yeeshay ajandaha kalfadhigooda 3-aad oo todobaadkii hore loo qaybiyey golaha.

Fadhigii shalay oo uu gudoominayay gudoomiyaha golaha wakiilada C/raxmaan Maxamed C/laahi (Cirro), waxay mudanayaashu dood xaasaasiya ka yeesheen qodobo ku jira ajandaha kalfadhigoodan 3-aad oo ay ka mid yihiin xeerka doorashada golaha guurtida, xeerka xadaynta mushaharka madaxweyne, madaxweyne ku xigeenka iyo golayaasha iyo xeerka diwaan-gelinta cod-bixiyayaasha, qodobadaas oo dhamaantood ay mudanayaasha xisbiga UDUB ku soo jeediyeen doodahooda in ajandaha kalfadhiga laga saaro, halka ay mudanayaasha isbahaysiga labada xisbi mucaarad ee Kulmiye iyo UCID doodahooda ku soo jeediyeen in ay lagama maarmaan tahay in qodobadaasi ajandaha ku jiraan.
Ugu horeyn gudoomiyaha guddida shuruucda ee golaha C/raxmaan Cismaan Caalin ayaa mudanayaasha golaha warbixin kooban ka siiyey CV-ga gudoomiyaha cusub ee loo magacaabay Maxkamada Sare Maxamed Xirsi Ismaaciil (Oomane) oo uu sheegay in hawlaha garsoorka uu ku soo jirey Sanadihii 1973 ilaa 87-kii, isla markaana u sheegay inuu yahay masuul u qalma jagada loo magacaabay, una soo jeediyey mudanayaasha inay ansixiyaan.

Intaa ka dib, waxa uu goluhu guda galay dooda ajandaha kalfadhigooda 3-aad, halkaas oo ay dooda ka dhiibteen mudanayaal gaadhay dhowr iyo toban mudane, ugu horeyna Md. Cali Obsiiye Diiriye ayaa doodiisa ku dhiibtay “Xeerka doorashada golaha guurtida waa in la qabyo-tiro oo laga baaraan-dego, dad khubaro ahna loo qabto. Xeerka xadaynta mushaharka madaxweyne iyo ku xigeenka waxa hore u sameeyey golihii hore ee Wakiilada, waxaana loo baahan yahay inay xeerkaas wasaarada maaliyadu keento, waana in laga saaro ajandaha. Dhinaca kale xeerka diwaan-gelinta codbixiyayaasha waxa xaq u leh samayntiisa wasaarada arrimaha gudaha, sidaas dartedna waa in laga saaro xeerkaasi ajandaha kalfadhiga oo la hakiyo’.

Md. Xamse Gaada-weyne ayaa isaguna ku dooday “Xeerkan xadaynta mushaharka madaxweynaha iyo madaxweyne xigeenka iyo golayaashuba waa xeer miisaankiisa leh oo loo baahan yahay in ahmiyad balaadhan la siiyo”.

Md. C/raxmaan Maxamed Jaamac ayaa isaguna ku dooday “Ajandaha kalfadhiga waxa ugu muhiimsan in la soo horumariyo oo lagu koobo qodobada ay ka miud yihiin xeerka boosaha iyo isgaadhsiinta, xeerka nidaamka wadooyinka iyo gaadiidka, xeerka caasimada, xeerka macdanta iyo tamarta, waxaanan soo jeedin lahaa in ajandaha laga saaro xeerarka doorashada golaha guurtida, xadaynta mushaharka madaxweyne iyo ku xigeenkiisa, diwaan-gelinta codbixiyayaasha, kuwaas oo buuq iyo khilaaf golaha ku dhex-abuuri kara”.
Md. Ibraahim Mahdi Buubaa ayaa isaguna ku dooday “Ajandaha kalfadhigani waxa uu u muqdaa mid aad uga badan wakhtiga aynu haysano, sidaas darteed waxaan soo jeedin lahaa in ajandaha lagu soo reebo oo kaliya xeerka caasimada u gaarka ah, xeerarka kalena kalfadhiyada dambe lagu riixo”.

Md. Maxamed Jaamac Cabdi ayaa isaguna ku dooday “Waa in ajandaha lagu soo daro siyaasada arimaha dibada iyo ansixinta barnaamijka xukuumada iyo heshiisyada caalamiga ah ee ay xukuumadu la gasho shirkadaha shisheeye, xeerarka diwaan-gelinta codbixiyayaasha iyo xadaynta mushaharka madaxweynaha iyo ku xigeenkiisuna waa xeerar muhiim ah, dastuurka qaranka ayaana tilmaamaya, hadii ay xukuumadu curin-weyday xeeararkaasna waa waajin in ay inaga inaga yimaadaan curinta iyo samayntooduba”.

Md. Maxamed Cumar Jiir ayaa isaguna ku dooday “Waxaan soo jeedin lahaa qodobka ansixinta masuuliyiinta la magacaabay marka la fahmo ujeedooyinka uu ku shaqaynayo masuulka ee layna soo hordhigo barnaamijkiisa waa inaynu ansixino, ka dib marka layna soo hordhigo barnaamijkooda ay ku shaqaynayaan”.

Md. Xuseen Maxamed Cige ayaa isaguna ku dooday “Waa in xeerka doorashada golaha guurtida loogu horeysiiyo ajandaha, maxaa yeelay xeerkaasi waa mid si weyn laynooga sugayo inaynu soo saarno oo ay ummadduna wakhtigan xaadirka ah aad isku weydiinayso xeerkan. Wasaarada maaliyadu waxay hore inoogu sheegtay in mushaharka madaxweynaha ay damacsan tahay in loo sii kordhiyo oo kor loo qaado mushaharkooda ay qaataan oo ay sheegeen in aanu ku filnayn, markaa arin dambe oo loogu noqdo wasaarada maaliyada meesha ma taalo ee waa in xeerka xadaynta mushaharka madaxdweynaha iyo madaxweyne xigeenka iyo golayaashaba uu ku jiro ajandaha oo sidiisa loo daayo”.

Md. Maxamed Saalax Cige ayaa isaguna ku dooday “Waa in ajandaha lagu soo daro warbixinta guddiyada golaha ee shuruucda loo dhiibay, ansixinta masuuliyiinta qarankana waxaan soo jeedin lahaa in ajandaha laga saaro, maadaama ay markasta ansixinta masuuliyiinta qaranku ay ina hortaalo, waana in lagu bedelo meeshooda xeerarka kaabista iyo wax ka bedelka dhulka, ciqaabta guud, garsoorka caruurta”.

Md. Cali Xasan Maxamed (Cali Mareexaan) ayaa isaguna ku dooday “Waxaan soo jeedin lahaa in ajandaha lagu soo daro warbixinadii mudanayaashu ka soo diyaariyeen goboladii laga soo doortay ee ay socdaalada ku tageen, waxaana qodobka 15-aad ee dastuurku, faqradiisa 6-aad tilmaamaysaa in golaha wakiilada la horkeeno xisaab-xidh sannadkeedka ilaa hadana sanadkii 5-aad ayaan layna horkeenin, sidaas darteed waa in ajandaha lagu soo daro arrimaha xisaab xidhka, mudanayaal aanu gudida dhaqaalaha ka wada tirsanayn ilaa barigaa horeba waxay na lahaayeen waar aynu bahasha iska sii dayno, taasina wax na anfici mayso, wasaaradaha maaliyada iyo arimaha guduhuna wax shaqo ah kuma laha xeerarka samayntooda ee inagaa waajib u leh.

Md. Xariir Siciid Bulaale ayaa isaguna ku dooday “Nin walowba waxa diin kuu noqday xisbi, cid aan Isaaq ahayna lama diwaan-gelinayo, yaa Boholaha Xargagan tegaya oo wax ka soo diwaan-gelinaya, Ciise iyo Gadabbuursina way dhaqaaqayaan, hadaanay mudanayaasha xisbiga UDUB nahayna anagu ma ogolin xeerarka doorashada codbixiyayaasha iyo xadaynta mushaharka madaxweyna iyo ku xigeenkiisaba, sidaasananu aaminsanahay, waana in laga saaro ajandaha”.

Md. C/raxmaan Cismaan Caalin ayaa isaguna ku dooday “Waa in ajandaha lagu soo daro warbixinada guddiyada golaha iyo barnaamijka xukuumadaba”.

Md. Maxamuud Jaamac Cilmi (Dable) ayaa isaguna ku dooday “Waa in xuquuqda gunnooyinka masuuliyiinta qaranka loo daayo wasaarada maaliayda, xeerka doorashada guurtidana waa in laga saaro ajanadaha oo qawaaniinta iyo sharciyadii ina siinayay samayntooda layna horkeeno, sixirka shidaalka ee qaali garoobay iyo dhibaatooyinka ka jira dekeda Berbera iyo duruufaha ka taaganba waa in lagu sood daro ajandaha kalfadhiga”.

Ugu dambeyn, waxa iyaguna doodahooda ku saleeyey in ajandaha kalfadhiga laga saaro xeerarka doorashada golaha guurtida, diwaan gelinta codbixiyayaasha iyo xadaynta mushaharka madaxweynaha iyo madaxweyne ku xigeenka, mudanayaasha kala ah C/kariim Aw Cali Shabeel, Xuseen Ismaaciil Yuusuf, Axmed Barkhad Obsiiye, Mataan Hoori iyo mudanayaal kale oo dhowr ah.

Top

“Haddii Lanaga Joojiyo Deeqahaas Waxaanu U Aragnaa Dambi Xuquuqda Aadamiga Laga Galay”

Hargeysa, September 3, 2006 (Haatuf) – Wasiirka Qorsheynta Qaranka ee Somaliland Cali Ibraahim Maxamed (Sanyare) ayaa beesha caalamka ugu baaqay in Somaliland macaawinooyinkeeda lagu xidhin, shardina looga dhigin heshiis dhexmara kooxaha isku haya Somaliya ee Midowga Maxkamadaha iyo Dawlada Federalka ah, isaga oo intaas ku daray hadii deeqaha Somaliland loogu talo galay la joojiyo ay u arki doonaan dambei xuquuqda aadamaha laga galay.

Sidaana waxa uu wasiirka qorsheynta qaranku shir-jaraa’id oo uu shalay ku qabtay xafiiskiisa,isla markaana goob joog ka ahaayeen wasiiru dawlaha arimaha dibada Siciid maxamed Nuur iyo wasiir ku xigeenka qorsheynta qaranku Axmed Xaashi Cabdi,shirka jaraa’id oo uu wasiirka qarshayntu ka akhriyay qoraal uu arrimahaasi kaga hadlay isagoo dhamaystirana waxa uu u qornaa sidan:

“Sida warbaahinta caalamku faafiyeen ee ku saabsan mawqifka ay qaateen deeq bixiyayaasha caalamiga ah ee ku saabsan deeqdii la siin lahaa dalkii la isku odhan jirey Somaliya, taas oo ay sheegeen in haddii ay heshiin waayaan dawlada Federalka ah iyo Midowga Maxaakiimta Islaamka ah ee hadda ku shiraya caasimada Sudan ee Khartuum in shirkii lagu qaban lahaa Rome ee deeqda loogu ballan-qaadi lahaa dalkii hore loo odhan jirey Somaliya aan la qaban doonin.

Haddaba, waxaan jecel nahay in aan u sheegno beesha caalamka in Somaliland oo madax-banaanideeda la soo noqotay sanadkii 1991-kii ay doonayso, isla markaana u rajaynayso in Somaliya heshiiso, hase ahaatee haddii ay heshiis gaadhi waayaan kooxahaasi ku shiraya Khartuum in aan deeqdayadii horumarineed lagu xidhin wixii ka soo baxa shirka ka socda Khartuum. Sidaas awgeed, waxaanu deeq bixiyayaasha caalamiga ah weydiisanaynaa in sidii horeba looga wada hadlay deeqdayada la xidhiidha mashaariicda horumarineed gaar nalooga dhigo, hadii aanu shirkaas heshiis ka soo bixin, deeqdaasna sidaas nalooga joojiyo waxaanu u aragnaa dembi xuquuqda aadamiga laga galay, isla markaana nalagu ciqaabayo nabadda, xasiloonida iyo dimoqraadiyada aanu dalkayaga ka hirgelinay”
Intaa ka dib su’aalihii halkaa lagu weydiiyey wasiirka iyo jawaabahoodiiba waxay u dhaceen sidan:

S- Marka hore mala odhan karaa heshiiskii ay xukuumada Somaliland la gashay JNA-DA kama madax banaanayn dhinacyada Soomaaliya .
J- Maya lama odhan karo deeqaha Caalamka laga bixiyaa waxay ku sar go’an yihiin form work ay bixiyaan dalalka deeq bixiyayaashu, laakiin innaga deeqdeenu waa mid cad oo toosa, wixii xaqa aynu u leenahayna kagama tagayno deeqaheenu inay toos ahaadaan oo hore ayaa looga heshiiyay.

S- Shirka Rome lagu qabanayo ee lagu ururinayo deeqaha miyaad kala xidhiidheen hay’addaha Caalamiga ah ee deeqda bixiya?
J- Shirkan oo ku saabsanaa in lagu soo bandhigo meelaha baahiyaha deeqaha u baahan oo lagu qaybin lahaa hay’addaha deeqaha bixiyaana ay kasoo qayb galaan shirkaana aynu doodaheena ka soo jeedin lahayn.

S- Dhowaan waxaa madaarka laga soo celiyey wafti isugu jira wasiirada qoyska iyo xubno ka socda wakiilada iyo golaha deegaanka oo magaalada nayroobi kaga qayb gali lahaa shir, taasoo hay’ada ICAO ay sheegtay in la yidhi ha soo qaadina, arrintaa maxaa talaabo ka qaadaysaan?
J- Arrintaa waanu ka wada hadalnay wasaarada arrimaha qoyska warqadna waanu u dirnay hay’adda UNECEF aanu ku leenahay idinkoo wafti Somaliland ah casuumay waxay u tagi waayeen shirkaasi, arrintaasi wali jawaab ayaanu ka sugaynaa markaasaanu talaabada ku haboon ka qaadan doonaa.

S- Xidhiidhka ururada shaqaalaha dhismihiisu waa maxay mawqifka aad ka qabtaan?
J- Runtii xidhiidhka ururada shaqaalaha, oo hada dhismihiisa lagu jiro waa mid dalku u baahan yahay wasiirka shaqadaana ku shaqo leh, laakiin wadan aan lahayn urur shaqaale berrigii hore ayaan hay’adda ILO, joogay ee imika joogourur shaqaale hsaqaale dimoqraadiyadiisa iy horumarkiisa wax weyn baa ka dhiman, waayo door weyn ayuu ka ciyaara xidhiidhka shaqaalha dalka ayaa horumar weyn ah, waxaana loo baahan yahay in arrimaha xidhiidhka shaqaalaha la xoojiyo oo laga gudbo arrimaha beelaha waxaanan jecelahay in su’aalahaasi wasiirka shaqada la su’aalo.

Top

Boorama, September 3, 2006 (Haatuf) Tacshiirado rasaas ah ayaa shalay la isku isweydaarsaday agagaarka Magaalada Boorame ee xarunta gobolka Awdal, ka dib markii ay laba kooxood oo dablay ah oo ka wada tirsan beelaha deegaankaasi ay iskaga horyimaadeen dhul ku yaala halkaasi oo ay lahaanshihiisa lagu muransanaa.

Sida uu ku soo waramay Weriyaha Haatuf ee Awdal Maxamed Cumar tacshiiradan ayaa bilaabantay abaaro 9 subaxnimo ee shalay, iyada oo laga maqlayey daafaha magaalada Boorame ee xarunta gobolka Awdal.

Lama sheegin cid wax ku noqotay tacshiiradan, hase yeeshee waxa ay wararku intaasi ku dareen inay socotay ilaa saacad iyo badh, balse markii dambe waxa joojinta iska horimaadkaasi ka hawlgalay Guddoomiyaha gobolka Awdal, oo ay goobtaasi u dhawdahay gurigiisa, Maamulka dawladda Hoose ee Boorama iyo ciidanka amniga, kuwaasi oo goobtaasi u gurmaday si aanay xaaladdu faraha uga bixin.

Masuuliyiintan ayaa ku guulaystay joojinta tacshiiradaasi rasaasta ah ee ay labada dhinac is-weydaarsanayeen.

Dhulka sababay iska horimaadkan shalay ayaa murankiisa dhawr jeer oo hore go’aamo laga gaadhay, balse marba soo laba kaclaynayey, iyada oo ay dhex-dhexaadinta arrintani ka hawlgaleen xubno ka kala tirsan labada beelood iyo dad kaleba, balse isku daygii ugu dambeeyey ee dhulkaasi lagu kala saarayey cidii isku hayssatay ayaa waxa uu dhacay sannadkii 2000,wakhtigaasoo guddi heer qaran ah kana koobnaa lix wasiir oo Somaliland xukuumaddeeda ka tirsan, isla markaana uu horkacayey wasiirkii hore ee madaxtooyada wakhtigaasi lana yidhaa Jaamac Saalax, wasiirkii hore kalluumaysiga Axmed xuseen Oomane iyo Qaasim Sheekh Yuusf oo Wakhtigaa ahaa wasiir ku xigeen, maantana ah wasiirka macdanta iyo biyaha ,odayaal ,caaqiillada reer Boorama qaarkood, kuwaas oo soo saaray go'aan la sheegay in lagu dhammeeyey khilaafkaasi balse lama oga sababta wakhtigan khilaafkaasi usoo noqday iyadoo khilaafkan iyo tacshiiraddanna yihiin kuwii ugu horreeyey ee durba maamulka cusub ee Golaha deegaanka Boorama la kowsado.

Inkasta oo ay tacshiiradani ka dhacday shalay magaalada Boorame, haddana guud ahaanba iska horimaadkani waxba kama bedelin xaalada nabadgelyada, wax walibana caadigoodii ayey u socdeen.

Top

Cali Duul-Duul

Sheekaba sheekay keentaaye, waxa la yidhi beri baa waxa jirey askari ka tirsanaa ciidankii dawladii Maxamed Siyaad Bare, dabeed muddo dhowr sanno ah ayaa askarigaasi wuxu u soo taagnaa taliyihiisa oo ku qudbadeeya afarta injirta leh waa inaad soo qabataan, afartaas oo uu ula jeedo ciidamadii SNM, taas oo uu goob-joog ka ahaa askarigaasi dhawr dagaal oo ay iskaga horyimaadeen guutadii uu ka tirsanaa iyo kuwii SNM-tu oo labada dhinacba lagu dhintay, haddana waxa uu askarigii u qaadan waayay markii uu arkay taliyihiisii oo haddana halkii la taagan afartii uu caadaystay. Dabeedna askarigii ayaa yidhi subaxii dambe taliye nimanka mid ma dhintee oo saddex ma noqdaanoo mid kuma biiro oo shan ma noqdaano.
Haddaba, taa waxaan uga jeedaa Somaliland 91-kii baa lagu dhawaaqay, mab’da ahaana waxay ahayd go’aan aynu qaadanay, hase ahaatee ilaa mudadaa dheer ilaa saaka madax iyo minjo qofkii wax la weydiiyaaba anagu 91-kii baanu goosanay, nabadgelyo iyo maamulna waanu hirgelinay, markaa waa iga su’aale labadaa ma dhaafto oo saddex ma noqoto, midse kama dhinmo, halna ma noqoto. Ta kale ee iga yaabisay waxay tahay waxa maalin kasta loo leeyahay waa madax banaannahay ee loogu sheego hay’daha inala degan ma baytari habeenkii la buuxiyo oo subaxiina dabku ka baxaa baa, tallow miyaa la bah-dilayaa, mise waan mooday, maxaase aynu cadaysanay ra’yi kasta oo aynu isweydiino sida Tv-yada, Idaacada iyo shirarka kale ee la qabto in aynu nidhaahno khatar bay inagu hayaan dad aan wax awoodaba haynin oo toodiiba u liita, isda maxaakiimta ama dawlada aan Baydhabo xagna u dhaafsiisnayn, sidii bakeeri jabaya, waa yaab.

Nimanyahow kadeed baa jiroo
Laysku soo kadiyee
Kolba qaar karaahiya qabaa
Soo kadaliya’e
Kaalmaha shidaal total bay
Kibidh wadaagaane
Midba wuxuu ka kale ugu martaa
Kiisku yuu qabane
Inay koox wala ah yihiin waa
Kalaam dhabahe
Ku dariyo ku kiciyey noqdeen
Kaashi noo galaye
Kudka iyo sidii karahay
Noo kaltamayaane
Ku waliba wuxuu doonayaa
Kaash u dheeriyahe
Hanoo kadin kariimow adaa
Kaamiloo jira’e
Kaanbaynkan lagu jiroo ma garan
Sheeko kala kaane
Kuweyd iyo sidii aanu gadar
Joogno kadinkeeda
Ama kiimankii nahay carbeed
Kaydka culus haysta
Shidaalkii kor baa loo wadaa
Kaah bidhaamaba’e
Obig baan ku hayn qimahay
Shalay ku keeneene
Kobtan aan ka soo qaadanaan
Gelin kaskaygiiye
Karimow hanoo kadin adaa
Kaamilo jira’e
Ku kaloo ka sii daran hadaan
Kaafka ka higaadsho
Anigoon kalahin waa inaan
Kaga kadhsiiyaaye
Kiriim cadarle goosarado kidhan
Kimis la iidaamay
Kartoon madhan kilaadhida camiran
Keeg la cuni waayey
Kulayl iyo qabow wada socdoo
Koranto jiidayso
Waa waxaa karan keeniyo dilay
Kabkeeniiye
Nooga sahal kariimow aadaa
Kaamiloo jira’e
Mid kansala mid keeryoone wada
Kiile mid u iibshaa
Kuruska iyo jebiskiyo kobraha
Magacyo koobkooban
Kun qaado isdaba kooriyo kala
Go’ayn maalin
Kabadh iyo barkimo lagu qayilo
Kurey shaqaynaaya
Kaafay subaxii laga soo dalbado
Kaalintiiyo baarka
Kool la diro ku kale uu ku dhacoo
Kayga geli geli maayo
Kun kardhaday kun koodhadhay iyo
Boqol kadlaynaaya
Iyo kuman kubado daawadoo kiishash
Laga buuxshey
Kujuu iyo kajaa soconaysoo
Karintan dhaafay
Nin kursi laysku haystiyo wareer korobshan buuq taagan
Kaalay ila shir
Kaa kale ha qaban keligay
Uun waafaq
Kugu raaci maayiyo anaa
Kaabe kugu diiday
Kuligeen hadii laysku kuro
Koone iyo koone
Kubuyuutar qudhi wuxuu karaa
inaga kiil roone
kaasay isku keen dhaama oo loo
Kalsoonyahaye
Kashiisaa waxaad geliso buu
Kaaba luminayne
Oo kuu raseef tahay ilaa
Kumaan sanaa wade
Sidii sebi karirida dhaqdiyo
Koronkor yaacaysa
Kontan sanno hawadan aan wadnaa
Kamarad weeyaane
Kol uun inaan isdhaanaa miyey
Kaafka kuba oolin.

Top

Qaybtii afraad ee taxanahan [1] waxaynu kusoo xusnay geeridii aqoonyahan ka baxay kal hore ummadda, Sheekh Maxamed Yuusuf Axmed - Afrikaani oo ku geeriyooday Hargeysa bishii afraad ee 2005. Tuskan waxaynu ku eegaynaa taariikh nololeedkii yahan ka mid ahaa dadkii ugu aqoonta dheeraa cilmiga xiddigiska Geeska Afrika, Xirsi Bahal Maxumaade.
Muuse Xaaji Ismaaciil Galaal wuxuu ku tilmaamay in uu Xirsi yahay [ahaa] dhakhtar dhaqameed ku takhasusay aqoonta daawaynta, waxaana uu ku daray dadka fara ku tiriska ee ehelka u ah cilmi dhegoodka xiddigaha iyo hawada ee ku salaysan saynis dhaqameedka. Muuse, Ilaahay labada naxariistii janno ha ka waraabiyee, wuxuu kula kulmay Xirsi magaalada Boorame [2].

Xirsi Bahal Maxumaade wuxu ku dhashay degaanka Dallaymaleh oo ka mid ah gobolka Soomaalida ee dalka Itoobbiya. Sida isaga laga soo wariyeyna, wuxuu ku qiyaasay in uu dhashay 1880naadkii. Xirsi wuxuu aaminsanaa in uu nasiib u helay in dhalashadiisa iyo barbaariddiisuba ay la kulmeen goor uu taabbagal yahay dhaqan Soomaaliyeed oo sooc ahi. Xirsi Bahal wuxu yaraantiisii ku tilmaannaa, oo loo lagu yiqiin waydiin, wardoon iyo raadin si uu barto xogta dhaqanka Soomaaliyeed siiba qaybta cilmiga xiddigaha iyo faalka.
Deegaanka uu Xirsi ku dhashay waxa ka jiray cilmi dhegood qoto dheer socdayna muddo badan oo ay da'iba da'da ka dambaysa af ugu gudbinaysay. Waxa ku meersanaa oo uu dhex joogay qaar ka mid ah odayada horseedka u ah cilmi dhegoodka oo ka haqab tiri jiray baahidiisa aqooneed. Ragga ku xeel dheera cilmi dhegoodka iyo faalkaba oo ay ka mid ahayeen aabbihii, Bahal Maxumaade, abtiyaashii iyo awoowyadii ayaa u ahaa saldhigga barbaarinta aqoonta ee rukunka u aasay aqoonta Xirsi Bahal ee xiddigaha iyo faalkaba.
Inta badan dhaqanka Soomaalidu siduu ahaa xilligan uu hana qaaday Xirsi Bahal, wuxu ku kacaamay geeljirenimo. Siduu taariikhdiisa ku xusayna wuxu aqoonta xiddigaha iyo faalkaba ku layli baxay muddadii uu geeljiraha ahaa. "Waxa ii suura gashay", ayuu yidhi, "inan u fiirsado xidhiidhka ka dhexeeya cimilada, dabaylaha, xiddigaha, dayaxa iyo wakhtiga lagu jiro". Wuxu Xirsi Bahal goor walba adkayn jiray in aanay jirin "ifafaale kali taagan oo aanay saamayn ku lahayn ifafaalooyin kale ama kuwa u dhaw ama qaar ka dheer midday doonaan ba ha noqdaane. Dabaylahu waxay saameeyaan roobka, kulaylka iyo qabowga, waxayna sidaan farriin lagu garan karo sida xilligu noqon doono muddada soo socota". Xirsi Bahal wuxu fahmay una fiirsaday sida ay isugu xidhan yihiin xilliga iyo xiddigaha. Wuxu odhan jiray "fadhiisinka xiddigaha iyo xilliga waxa ka dhexeeya xidhiidh, dhacdooyinkana samaantooda iyo xumaantooda waxa saameeya guriga xiddigaha qaarkood ay fadhiyaan wakhtigaas". Xiddig waliba waxay u lahayd astaan lagu yaqaanno oo gaar ah sida colaad iyo dagaal, barwaaqo, abaar, socdaal, nagaasho, taran, cudur iwm.
Xirsi Bahal waxa kale oo uu si toos ah isugu xidhi jiray xiddigaha iyo faalka. Wuxu aaminsanaa faalku in aanu been sheegin haddii aan qofku been sheegin. Wuxu taas uga jeeday; faalku in uu u baahan yahay in qofka faalinayaa si toos u akhriyi karo ifafaalooyinka saamaynta ku leh oo dhan oo uu fahmo sida ay u kala saamayn wayn yihiin iyo saamayn walba waxa ka imanaya.

Waxa kale oo uu adkayn jiray in dhaqanka qofka faalinayaa si wayn u saameeyo tayada faalka.Wuxu odhan jiray "Ma rumoobo faalka tuugga iyo beenaaluhu". Iyadoo la doonayo in la ogaado qotada cilmiga faalka ee aqoonyahankani leeyahay ayaa magaalada Boorama ay saaxiibadii ugu tashadeen inay imtixaamaan. Waxay qodeen god dheer oo ay ku aaseen saxaro dad ka dibna waxay u yeedheen Xirsi Bahal oo ay ku yidhaahdeen "haddaad faal taqaan sheeg godkan waxa ku jira". Markuu Xirsi Bahal faalkii rogay ayuu saaxiibadii ku yidhi weedh ilaa maanta noqotay halhays, "Waar faalku sankuu haystaa".
In kastoo uu geeljirenimo ku hanaqaaday haddana marnaba kama fogayn magaalo gaar ahaan muddadii ay da'diisu gaadhay 30 jir iyo ka dib. Taasina waxay u suuro galisay in uu arko sida ay u kala duwan yihiin dhaqanka miyiga iyo magaaladu. Wuxu goor walba tilmaami jiray inay magaaladu "u xaglinayso kali noolaasho oo uu yaraanayo wadaaggii iyo wax wada lahaadkii". Waxa kale oo uu aad ugu fiirsan jiray in dadka magaaladu ay ka tegayaan dhaqankii runta ahaa ee Soomaalida wuxuna ku tilmaami jiray "Soomaali Qaawan". Wuxu odhan jiray "qofku haddii aanu ku taagnayn raadkii dhaqankiisa waa qof qaawan".

Ummad waliba waxay leedahay si gooni ah oo ay wax u aragto dhaqankuna waa aragtida dadka ee nolosha. Hadday dadku ka tagaan dhaqankooda, waxa ku bata is afgaran waaga iyo khilaafka maxaa yeelay waxay ka tegeen wixii ay isku af garanayeen".
Xirsi Bahal wuxu ugu dambaystii degay magaalada Boorama. Inkastoo uu reer magaal noqday haddana kama tegin dhaqankii uu ku soo barbaaray. Wuxuu wax u cuni jirey, una labisan jiray sidii dhaqanka u ahayd oo wuxu xidhan jiray labadii go'ee caddaa iyo garba galihii. Wuxu aad uga gaabsan jiray inuu cuno bariiska iyo baastada magaalada oo ka jeclaa raashinkii asalka ahaa ee ku soo barbaaray sida garawga, kimista, caanaha, hilibka, shuurada iwm.

Xirsi Bahal wuxu geeriyooday 1986 bishii sebteember isagoo dhammaystay waysadii salaadda duhur wuxuna bilaabay in uu tukado maalintii uu 15 jirsaday. Ilaahay ha siiyo naxariistii janno.

Tixraac:
1. Taxane warbixinno ku saabsan cilmi dhegoodka Geeska Afrika
Qaybta afraad: Sheekh Maxamed Yuusuf Axmed - Afrikaani, 26 Abriil 2005
2. Musse X. Ismaaciil Galaal, The terminology and practice of Somali Weather lore, Astronomy and Astrology.
Qoraaga ayaa daabacay, Muqdisho, Meey 1968.

Top

Boorama, September 3, 2006 (Haatuf) Laanta baadhista dembiyada ee gobolka Awdal ayaa maanta u yeedhay shaqaale ka tirsan telefishan gaar ah oo Boorama ku yaal kaddib markii sida la sheegay uu TV-gaasi baahiyey barnaamijyo la xidhiidha waraysiyo lala yeeshay mid ka mid ah hoggaamiyayaasha maxkamadaha shareecada ee muqdisho.laba ka mid ah shaqaalaha TVgaasi OO saaka joogay xarunta CIDda ee Boorama ,ayaa sida la sheegay wax laga eydiinayaa sababbaha kallifay in Sheekh Xasan Daahir Aweys ,waraysiyo lala yeeshay ay si xidhiidha ah afartii habeen ugu dambaysay uga baahinayeen fishankaasi,taasoo dadweynihii daawanayey ay aragtiyo kala duwan ka ixinayeen barnaamijyadaasi oo ku sabsanaa waxay diinta islaamka ka qabto arrimo badan oo la weydiinayey sheekh Xasan Aweys ,arrimahaasoo qaarkood la xidhiidheen xuquuqda enka ,dimuqraadiyadda yo rrimo kaleba. Sida wararku sheegeyaana xukuumadda Gobolka ayaa dareen iyo tuhun ka dareentay arnaamijyadaasi waxay xambaarsanaayeen iyo ujeedada wakhtigan looga baahinayo TV-yada Somaliland, gaar ahaanna gobolka Awdal.

Ilaa imika taliska baadhista dembiyadu kama hadal waxay ka yeeli doonaan shaqaalahaasi iyo madaxda kale ee TVga Boorama. Teelefishankan Boorama oo ay iska leeyihiin shakhsiyaad reer Boorama ah ayaa muddo badan ka shaqaynayey Boorama balse daweynaha reer Boorama qaarkood anay laba socon inuu jiro TV iyo in kale sabatoo ah barnaamijyada ka baxa telefishankaasi oo u badan wacdi diini ah, xaflado ama munaasabado lagu qabto Jaamacadda Cammuud iyo warar ay kasoo xigtaan kanaalada satelayteka ,gaar ahaan al Jasiira,isla markaana an wax tixgelin ah ah siinin adeegyada dadweynaha iyo hawlaha maamulka dawladda.

Top